„Een Raderboot als Zilvervloot” is de naam van de tentoonstelling van de meest verzamelde kinder- en jeugdboeken die gehouden wordt van 25 oktober tot 21 november 2002 in historisch museum Het Palthehuis, Marktstraat 13 te Oldenzaal.
Op 25 oktober woonden enkele redactieleden van de Bob Evers Nieuwsbrief de opening bij en werden door Felix Nijland, de samensteller van de expositie, gastvrij ontvangen met koffie en Twents krentenbrood. Behalve de wethouder en de muzikale omlijsting, de aanwezigheid van Swiebertje en Malle Pietje was daar ook de bekende Arendsoog en Bob Evers verzamelaar Jack Nowee, kleinzoon van de auteur van de Arendsoogboeken, die een buitengewoon interessante lezing hield over het wel en wee van zijn grootvader Jan Nowee, oom Paul Nowee en hun activiteiten als schrijver.
Evenals de Bob Evers boeken werd, volgens Jack, de immens populaire Arendsoog serie verguisd door de zogenaamde serieuze critici wegens het ontbreken van enige moraal en pedagogische waarde.
Zo citeerde Jack een prachtige stelling: Bureau Boek en Jeugd van het Nederlands Bibliotheek en lectuurcentrum, daar zaten Arendsoogs grootste vijanden en niet in de Blauwe Bergen. De expositie is schitterend opgebouwd met natuurlijk vooral jeugdboeken in vitrines voorzien van informatie maar ook originele illustraties en posters.
De Bob Eversvitrine neemt een prominente plaats in maar daarnaast is bijna alles te zien van Biggles, Kameleon, Jules Verne, Karl May, W.G. van de Hulst, Sinterklaasboeken, Dik Trom, Pietje Bell, Annie M.G.Schmidt, De Olijke Tweeling, Pim Pandoer, Arendsoog, De Vijf, Kluitman series, Puk en Muk, Goudelsje, Pinkeltje, Swiebertje, Paddeltje, Afke’s tiental, Wipneus en Pim, J.B.Schuil, Jetses, Isings, Rie Cramer, Alice in Wonderland, Tijl Uilenspiegel, Pinokkio, De negerhut van oom Tom, en andere klassieke kinderboeken, sprookjesboeken, Astrid Lindgren en Paulus de Boskabouter.
J. Nowee heeft slechts één meisjesboek geschreven met de titel „Blond Marieke”. Wanneer u dit boek in de kast heeft staan, Jack Nowee zoekt het nog, wil het graag ruilen of kopen, en wij gunnen het hem graag!
De tentoonstelling loopt nog tot 21 november en wordt zeer warm aanbevolen. Hieronder is een selectie van bij de opening genomen foto’s te zien.

           [dit artikel is verschenen in een uitgave van Nieuwsbrief-actueel, november 2002]

In diverse delen van de Bob Evers serie doet de Schrijver moeite om de talenkennis van de jeugdige lezer te verbeteren. In de vijftiger jaren had de gemiddelde twaalfjarige vrijwel geen weet van vreemde talen (begonnen werd met Frans in de zesde klas van de lagere school), iets dat door de auteur kennelijk goed in gedachten werd gehouden.

Toen ik als elfjarige aan de boeken begon (en er meteen verslaafd aan was), had ik vrijwel geen ervaring met vreemde talen. Televisie was er bij ons nog niet, vakanties bracht je in het eigen land door en de lampenradio stond vastgeroest op Radio Luxemburg - met Nederlandstalige uitzendingen. Een Brits jongetje bij ons in de straat was een exoot die op ons verzoek af en toe een Engels zinnetje voortbracht, wat ons in de oren klonk zoals Arabisch nu.

Mijn eerste Angelsaksische zinnen leerde ik dan ook uit de mond van Jerry Miller, bereidwillig vertaald door een Antwerper cafébezoeker. Uit dezelfde trilogie kwam ook het eerste Duits tot me, via een stel koffiesmokkelaars die zich wederrechtelijk denken te vergrijpen aan de inhoud van een koffer. Het woord „Schmuck” blijft voor mij onlosmakelijk verbonden aan de Grimbos-affaire, hoe vaak ik het ook later hoorde en gebruikte, en ik moet bij de Duitse douane nog steeds op mijn lippen bijten om niet te sissen: „Suchen Sie sechzigtausend Mark im Koffer?”

Persoonlijk heb ik de flarden buitenlands taalgebruik altijd erg gewaardeerd; het gaf een opwindend tintje aan de verhalen in een tijd dat de internationale uitwisseling van personen en gedachtengoed nog niet zo ver gevorderd was als nu - het maakte alles extra spannend! Bovendien leerde je daadwerkelijk enige basiszinnetjes, waarmee je indruk kon maken op je vriendjes. „Reifen kaputt? Jawohl, kaputt.” was een veel geciteerde zin als een van ons weer een lekke fietsband had. Jongens die dit niet begrepen beschouwden wij als outcasts die hun klassieken niet beheersten.

Van der Heide was overigens nogal slordig en inconsequent met het gebruik van vreemde talen in de dialogen. Soms wordt een heel gesprek in het Engels weergegeven en gedeeltelijk vertaald, in andere gevallen wordt de samenspraak geheel in het Nederlands weergegeven. In die laatste gevallen gebeuren er vaak onverklaarbare dingen: Een onvertaalbare Nederlandse woordspeling in een gesprek dat gezien de verhaallijn in het Engels gevoerd moet zijn; Amerikaanse boeven die een telefoongesprek tussen Arie en Jan kennelijk kunnen volgen, terwijl dat gesprek ongetwijfeld in onze nationale tongval gevoerd werd. Altijd weer goede discussiestof met andere BE-lezers.

Het leuke is, dat de buitenlandse citaten geheel voldoen aan de verwachtingen van de toenmalige middelbare scholier. Men leerde op de H.B.S. of het Gymnasium degelijk Engels, Duits en Frans, en alleen deze talen komen in de boeken voor, een enkele Spaanse of Italiaanse uitroep daargelaten (van der Heide haalde die twee talen wat door elkaar). Dat is opmerkelijk, aangezien een aantal verhalen zich in Spaanssprekende streken afspeelt.

Het ziet er naar uit dat de schrijver geen zin had om zich, uitsluitend ten behoeve van de couleur locale, meer vreemde talen eigen te maken dan wat destijds als standaard beschouwd werd. Waar hij rijkelijk putte en citeerde uit allerlei reisgidsen, hadden er eigenlijk best wat frases uit „Hoe zeg ik het in het Spaans” opgenomen kunnen worden, ter verdere ontwikkeling van onze beginnende talenknobbel.

Zomaar twee citaten uit de Bob Evers-serie, die ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebben:

1

„Ik ken Pijnenborg sinds de tijd dat we samen in een Japans gevangenkamp zaten,” vertelt detective Colenbrander, die volgens Arie beter een aandeel in een viswinkel of in een patates frites-kraam had kunnen kopen dan in een detective-bureau. [Deel 13 (1e druk), blz. 64] Uit de hele beschrijving van de persoon Colenbrander blijkt dat het hier om een werkelijk bestaande kennis c.q. mede-kroegtijger van Willy van der Heide ging; „Ze hebben allemaal een dubbele bodem,” verklaarde Willy in een interview over de Bob Evers-boeken. Veel personen en namen uit Willy’s kennissenkring komen - al dan niet in een ietwat gewijzigde vorm - voor in zijn Bob Evers-boeken. Het nerveuze gedoe, de onhandigheid, de vermeende punctualiteit en de rare gewoonte op twee horloges te dragen (hetgeen Ir. Dausenberg overigens ook doet) zijn allemaal tè raak om zomaar aan de fantasie van een schrijver te zijn ontsproten.

2

„Theodoor - Jasses - Idioot - weer Theodoor -,” spelt Jan zijn geboorteplaats. [Deel 12 (1e druk), blz. 109]. Hebt u zich nou ook altijd afgevraagd waarom Willy van der Heide Jan Prins nou uitgerekend in dit onooglijke plaatsje aan de spoorlijn Bandoeng - Djokjakarta geboren liet worden? Hebt u zich nou ook altijd afgevraagd waarom Willy Jans geboorteplaats dan ook nog eens fout spelt? Daar moet een reden voor zijn, een reden die ik in onderstaand verhaal graag wil toelichten.

Willy van der Heide is nooit in Nederlandsch Indië dan wel Indonesië geweest, volgens de gangbare „biografieën”. Biografieën inderdaad tussen aanhalingstekens, want een echte biografie over de man is nooit verschenen; het wachten is op de voltooiing van Johan van der Ploegs werk. Twee manieren waarop iemand die nooit in Indonesië is geweest, als plaats uitgerekend Tjitjalen(g)ka uitkiest, zijn:

1

Je neemt een atlas ter hand, je sluit je ogen en wijst op goed geluk een plaats aan. In de „Bos-Atlas”, 39e druk (1955) staat de plaatsnaam Tjitjalengka op kaart 34 (6°59' Z., 107°50' O.); in „Nelles Road Atlas Indonesia” (1992) is de spelling in Bahasa Indonesia overigens Cicalengka (kaart 66). In elk geval is de letter ‘g’ prominent aanwezig in de spelling (, maar niet in de uitspraak!). Dit lijkt mij dus niet de manier die Willy heeft gebruikt, want wat je ook van de man kunt beweren, hij zal als schrijver een zo belangrijke plaats als de geboorteplaats van een van zijn protagonisten niet foutief overschrijven!

2

Je kent de plaats uit verhalen van anderen. Willy moet deze plaatsnaam inderdaad van iemand gehoord hebben, en wel tot vervelens toe (na één keer horen onthoud je zo’n naam echt niet): „... dat hij van Colenbrander weinig anders interessants horen kon dan verhalen van Japanse concentratiekampen.” [Deel 13 (1e druk), p. 68].

De twee citaten, waarmee ik mijn verhaal hierboven begon, zou ik nooit met elkaar in verband hebben gebracht, als ik deze week niet toevallig dat schitterend uitgevoerde standaardwerk, dat in geen enkele Nederlandse boekenkast zou mogen ontbreken, in handen had gekregen: de „Geïllustreerde Atlas van de Japanse Kampen in Nederlands-Indië 1942-1945 Deel 1” van J. van Dulm, W.J. Krijgsveld, H.J. Legemaate, H.A.M. Liesker en G. Weijers (Zierikzee, Asia Maior, 2002, 3e druk).
Ervan uitgaande dat Colenbrander een bestaand persoon was uit de kennissenkring van Willy van der Heide was (in werkelijkheid al dan niet Colenbrander hetende), mogen we gevoeglijk aannemen, dat hij de man was, die Willy heeft ingelicht over het bestaan van kamp en plaats Tjitjalengka; Willy heeft uit ’s mans verhalen wel de plaatsnaam onthouden, maar verzuimd de juiste spelling na te kijken. Op pagina 124 van genoemd boek staat alle beschikbare informatie over het dubbelkamp Tjitjalengka-Madjalaja.

In de periode juli-augustus 1945 werden enkele duizenden mannen en jongens uit de kampen in Tjimahi (Tjimahi is een plaatsje 2 km ten westen van Bandoeng, waar in totaal maar liefst 12 kampen en kampjes gevestigd waren, een ervan in de buitenwijk Baros) en Bandoeng tewerkgesteld bij de aanleg van een nieuwe spoorlijn tussen Tjitjalengka, 28 km ten oosten van Bandoeng aan de hoofdspoorlijn naar Midden-Java, en het 12 km zuidoostelijk van Tjitjalengka gelegen plaatsje Madjalaja. Met de geplande aansluitingen zou het nieuwe baanvak een lengte van 15 km krijgen; het tracé verliep ongeveer evenwijdig langs de oostzijde van de bestaande weg tussen beide plaatsen. Aanvankelijk werden dagelijks werkers per trein uit Bandoeng (15de Bat.) aangevoerd, maar tussen 7 juli en 19 augustus 1945 was op ongeveer een derde van het tracé vanaf Tjitjalengka een permanent werkkamp (A. Spoorwegkamp-noord) ingericht voor uiteindelijk 2.200 geïnterneerden in zes bamboeloodsen van een oude pannenbakkerij (zie afbeelding 1, een overzicht uit westelijke richting; reconstructietekening van H.A.M. Liesker, die hier in de maanden juli en augustus 1945 tewerkgesteld was), terwijl in Madjalaja een kleiner permanent kamp (B, spoorwegkamp-zuid) kwam voor 300 tewerkgestelden in een verlaten weverij. Daarnaast werden ook in deze latere periode dagelijks nog mannen en jongens uit Bandoeng per trein overgebracht. Van de spoorlijn was aan het einde van de oorlog alleen een deel van het grondwerk voltooid; vier dagen na de Japanse capitulatie werden de spoorwegkampen ontruimd naar Tjimahi en Bandoeng.

Frits Spits kondigt aan: Bob Evers wordt een stripfiguur, de legendarische avonturen van Bob Evers en zijn vrienden Arie Roos en Jan Prins staan vanaf vandaag getekend in het Algemeen Dagblad. Een vliegtuigsmokkel met verrassingen, zo luidt de titel van het verhaal. Nederland kent nog altijd veel Bob Evers fans en een van hen is Ton Kleppe, hij werkt mee aan de Bob Evers Nieuwsbrief en is bovendien lid van het Bob Evers Genootschap, ja, ja, mijnheer Kleppe, goede middag.

TK:	Goede middag, ik ben aspirant lid.

FS:	O, u bent aspirant lid?

TK:	Ja, je moet eerst een heel zwaar toelatingsexamen afleggen en ik ben me daarvoor nog aan het voorbereiden, en bovendien moet je gevraagd worden.

FS:	En als dit interview goed afloopt heeft u in ieder geval al weer een streepje voor. Wat vindt u ervan dat Bob Evers een stripfiguur geworden is?

TK:	Ik vind het prachtig, ik kijk er erg naar uit, vandaag is er een voorbericht en morgen begint de eigenlijke strip. Die boeken waren altijd al heel filmisch opgebouwd en die vroegen er gewoon om, om als strip uitgebracht te worden.

FS:	Ja, maar wat blijft er over van onze verbeelding als alles maar uitgetekend wordt?

TK:

Ja, het is een andere benadering, nou ik ben erg benieuwd, ik zal kijken wat ik ervan vind, als ik het niks vind lees ik de strip niet, maar het grote voordeel is dat die strip heel veel nieuwe jonge mensen bereikt, en die gaan dan weer terug grijpen naar die fantastische boeken van Willy van der Heide.

FS:	Maar waarom zijn ze zo fantastisch?

TK:

Wel, het speelt zich af in de jaren vijftig; het is voor mij ook een stuk jeugdsentiment en in die tijd had je bijna niets. Die jongens echter beleven ongelooflijke avonturen in alle delen van de wereld, daar kon je als jongeman alleen maar van dromen. In de tijd dat wij een dagje uit naar Hoek van Holland gingen, huurden de jongens auto’s, maakten ze veel gebruik van taxi’s, aten ze veelvuldig buiten de deur, en huurden ze zelfs vliegtuigen. Nou dat was ongehoord in die tijd en dan vooral de humor die in de boeken zit, dat heeft ontzettend veel mensen getrokken en dat trekt mij nog steeds. Mede daarom ben ik zo benieuwd hoe de tekeningen er uit gaan zien.

FS:	Nou ja, het eerste is veelbelovend hè, ik zie het, ik heb het hier voor me liggen uit de Bob Evers serie, met een auto inderdaad. Het is wel jaren vijftig, het is een beetje gedateerd? Bent u niet bang dat dat verkeerd over gaat komen?

TK:

Het is inderdaad de sfeer van de jaren vijftig, dat wordt heel goed getekend en ik denk dat de mensen die daar belangstelling voor hebben zich daar in herkennen en dat het juist een voordeel is, ze zijn gedateerd maar daarom hoeven ze niet minder leuk te zijn. Ze zijn zelfs voor hele generaties des te leuker omdat ze kennis kunnen nemen van de roemruchte jaren vijftig.

FS:	Misschien ook wel een beetje het veilige verleden. Pietje Bell is ook verfilmd en Kruimeltje, en zo, het gebeurt vaker, hè?

TK:	Ja, het gebeurt vaker, en was ook de bedoeling voor een (Bob Evers) film, daar is het nog niet van gekomen; ook daarom ben ik erg gelukkig met de strip die morgen begint.

FS:	Dat is de aanloop natuurlijk, hè? Zeg, u bent aspirant lid van het Genootschap en u moet worden gevraagd?

TK:	Je moet worden gevraagd om lid te worden van het Genootschap. Het Genootschap heeft alleen een bestuur en vier aspirantleden. Die vier aspiranten moeten nog een zwaar toelatingsexamen afleggen en daar bereid ik me op voor.

FS:	Voor dat toelatingsexamen?

TK:

Precies!

FS:	Moet u alle boeken uit uw hoofd kennen. Hoe moet ik me dat voorstellen?

TK:	Ja, min of meer. Je moet 50 zware en moeilijke vragen gaan beantwoorden en daar moet je toch wel enige kennis voor hebben, zowel over de boeken als over de schrijvers.

FS:	Ik heb de indruk dat u er behoorlijk veel van weet, dus ik wens u veel succes met het toelatingsexamen en dank dat u ons even te woord heeft gestaan.

TK:	Heel graag gedaan.