2015 : Het Willem W. Watermanjaar!

Ik was, denk ik, zo’n negen of tien jaar oud, toen ik op de studeerkamer van mijn opa een rijtje boeken ontdekte, jongensboeken, bij nader inzien. Eén gebonden boek trok mijn aandacht, met name door de wervende titel „De Strijd om het Goudschip”. Ademloos las ik het, met een zaklamp onder de dekens. Helaas was dit het enige Bob Evers-boek dat ik aantrof. Toen ik op zoek ging in de boekhandel trof ik het bekende rijtje Eekhoornpockets en binnen no-time ging al mijn zakgeld op aan het kopen en onmiddellijk lezen van de avonturen van onze drie vrienden.
Toen ik wat ouder was, rond de veertien, vijftien, placht ik te logeren bij een broer van mijn vader, en bijgeval mijn oom én peetoom Coen van der Linden, domicilie houdende in de Rozenstraat in Amsterdam. Een buitengewoon boeiende tijd. Buiten het feit dat er de meest vreemdsoortige en kleurrijke figuren op bezoek kwamen, werd er ook hasj gerookt. Dat was iets magisch. Zeker in die tijd. Eén van die kleurrijke figuren boeide mij zeer. Een vent met een martiale snor, ‘stevig’ taalgebruik en dito alcoholinname. Coen vertelde mij dat dit Willem Waterman was, eigenlijk Willy van der Heide, de schrijver van de Bob Evers-serie.
Tegen die tijd had ik elk deel van de serie zeker zes keer gelezen en deze ontboezeming maakte dat ik Willem als een soort nedergedaalde godheid bekeek. In onze gesprekjes hadden we het uiteraard regelmatig over de serie. Later bleek dat Willem weer was begonnen met schrijven. In ’77 kwam „Bob Evers belegert Fort B” uit. Een schok der herkenning maar toch... anders? Willem beloofde mij boek en handtekening. Hij woonde ondertussen in de ruimte beneden de woning van Coen van der Linden. Vaak kwam hij ’s nachts oeverloos dronken aanwaaien waarbij er echt hele vreemde gesprekken plaatsvonden die ik echter bijzonder amusant vond.

De opdracht aan mij en handtekening gaan hierbij. Voor in het archief. Op de foto’s in eerdere Nieuwsbrieven met betrekking tot het Genootschap zie ik uiteraard Coen van der Linden en Peter Muller, die ik mij nog goed herinner van Coens tijd bij Candy (nog zo’n detail dat mijn status onder mijn vrienden echt onaantastbaar maakte). Ik weet nog dat Coen mij vertelde over het Koffiehuis-gebeuren, de oprichting van het Genootschap.
In de jaren erna heb ik nog herhaaldelijk de boeken ter hand genomen, maar lezen kwam er niet van, totdat ik opeens recent weer getriggerd raakte en vol verwachting startte in „Een Overval in de Lucht”. Onmiddellijk weer ondergedompeld in de magie! Ongelooflijk hoe beeldend en vol vaart Willem kon schrijven. Vandaag zocht ik opeens op de Nieuwsbrieven en herinnerde mij de opdracht van Willem. Ik bewaar het boek nog steeds met een aparte status!

Laatst had ik een Bob Evers-moment. Het was zoiets als een déjà vu, maar dan door de kosmos gepresenteerd als een treffende gelijkenis. Ik bezocht met de kinderen een kopermijn in het plaatsje Stolzembourg. Dat ligt in het oosten van Luxemburg aan de rivier de Our, in een wat afgelegen gebied. De weg erheen loopt een paar kilometer lang naar beneden. Het is een beetje alsof je naar de rand van de wereld gaat, net alsof je bij Houston in een vliegtuig zit, zeg maar. In het museumgebouw kregen we eerst een lezing over de kopermijn. Er loopt een koperader, maar de mijn is nooit echt rendabel geweest. Toch zijn er door de eeuwen heen telkens avonturiers geweest die met hun unieke inzicht de mijn wel even rendabel zouden maken. Er werd zelfs een spoorlijn aangelegd om het koper te vervoeren en er werd gezweet en gezwoegd. Lotgevallen genoeg. Na zo’n periode van ontginning kwam er telkens een periode van stilstand. Net als nu in feite. Laat ik parallel aan de mijnlezing maar mijn lezing over Bob Evers-verhalen houden. Aan de Bob Evers-verhalen zitten soms rafels, alsof het nog niet helemaal af is. Zo had ik in de briefjesjacht de hele Kalahari lang het idee, dat we nog een verhaal tegoed hadden. Hoe was Bob hier in verzeild geraakt? Hoe kende hij John en Lois?
          „Luister goed, Jan, Ik heb geen tijd om alles uit te leggen. Dat zou uren duren.”
Toen we eindelijk in Engeland waren aangeland werd dat verhaal helemaal niet verteld.
          „Door een toeval - het duurt veel te lang om u dat precies uit te leggen - kwam ik in contact met neef en nicht, …”
Het zijn deze rafels die doen denken aan een sterk verhaal in de kroeg, zoals we Willem uit de overlevering kennen. Dat onbezonnene, met groteske gebaren en met volle overtuiging gebracht. Impulsief en soms de grenzen van het toelaatbare overschrijdend. De politie wordt meestal beschouwd als een lastpost, die er om heel specifieke redenen buiten gehouden moet worden. Met natuurlijk de meest mogelijke details, zodat het verhaal niet verzonnen kàn zijn. Willem heeft in een interview eens gezegd dat de illustraties van Mettes op de een of andere manier zo goed bij zijn verhalen pasten. Die illustraties leken niet af te zijn. En dat niet-affe, dat oorspronkelijke, dat karakteriseert ook de serie.

Na de lezing volgde een wandeling de berg op, waar men een depot had. Hier kregen we laarzen en plastic regenjassen tegen het druppelen in de onderaardse gangen. We waren er toen nog niet. Het depot stond bij de hoogste uitgang, voor de rondleiding liepen we weer een eind bergafwaarts. Door de afwateringstunnel bereikten we de mijn. De laatste in de rij sloot de zware deur (die moest echt op slot) en met zaklantaarns liepen we door de lange gang. We hadden zelfs helmen op gekregen, omdat de gang net niet manshoog was. Na een lange onderaardse tocht kwamen we aan het begin van de koperontginning. De rondleiding kon beginnen. Nog steeds dacht ik niet aan Arie, Jan of Bob. Onze leidster kon ontzettend leuk vertellen, ik stond achteraan en kon nog niets zien, maar ze was goed verstaanbaar. Na het verhaal trokken de voorsten zich terug en konden de mensen achteraan de koperschacht bewonderen. Een gat van zestig meter diep dat tot aan de rand volgelopen was met water. Over leuk vertellen gesproken: het leuke aan de verhalen van Willem is dat ze wat rauw en wispelturig zijn. Het heeft allemaal te maken met het karakter van de schrijver, die vooral schreef als hij geld nodig had, die liever nog wat in de kroeg had gezeten, maar voor wie geen zee te hoog ging. Het moest gewoon niet netjes zijn. Het werd ook nooit een vast stramien en zo is de loop van de avonturen ook onvoorspelbaar. In „Fort B” lijkt het avontuur maar niet op gang te komen, mijnen zijn kennelijk moeilijk bereikbaar, of het nu om smaragd- of kopermijnen gaat. Houston, Jan en Bob stranden in de wildernis waar vervolgens allerlei dingen gebeuren die niets met het verhaal te maken hebben. Het is het veelbeproefde verhaal in een verhaal, ons allen zeer bekend, een typische Van der Heide-stijlfiguur. „Fort B” leest als één lange inleiding tot een avontuur, vond ik. Ik verwachtte minstens nog een deel waarin het avontuur zich ten volle zou ontrollen. Maar die belegering was vrij kort en het avontuur plotseling uit. Heel onvoorspelbaar. Daar moest ik ineens aan denken bij die schacht, in een kosmisch Bob Evers-moment. Eindelijk bij de kopermijn aangekomen, bleek het begin van de rondleiding ook het einde te zijn, er waren verder geen gangen, er was alleen die ene schacht en na die gezien te hebben beklommen we de trappen rechtstreeks de donkere aarde uit naar het depot. Het was zomaar afgelopen. En wat is nu de moraal van dit verhaal? Die is er niet. Mijn column is ook zomaar afgelopen. En de kinderen vonden het allemaal prachtig.

Voor de afwisseling in deze Nieuwsbrief geen verhaal van Willem, maar een tot op de dag van heden ongepubliceerd gedicht. Het zou wellicht net iets te veel eer zijn om Willem op eenzelfde voetstuk te plaatsen als Goethe (je weet wel: de befaamde dichter die als een ventilator in zijn Weimarer graf lag te wentelen bij het horen van de woorden „Wie rijdt er zo laat door nacht en wind? ’t Is kolonel Prins zijn enigst (sic!) kind”), maar zoals deze topper onder de wereldliteraten zich liet inspireren door dames als een Käthchen Schönkopf (what’s in a name?), een Friederike Brion, een Charlotte Buff en een Charlotte von Stein, zo kende ook Willem W. Waterman zijn al dan niet literaire Muzen. Een van hen was de kunstenares Ellen Bottenheim-Niemer, aan wie het onderstaande gedicht is opgedragen. Ellen Josephine Niemer werd op 21 januari 1911 geboren te Abcoude. In 1932 trouwde zij met de 31 jaar oudere Johan Out, van wie zij twee-en-een-half jaar later scheidde; na een huwelijk met Frans Naerebout, dat nog geen half jaar stand hield, trouwde zij op 11 mei 1953 voor de derde (?) keer, nu met J.A.J. Bottenheim. Dit huwelijk hield beduidend langer stand, hetgeen voor haar reden was om haar schilderijen voortaan te signeren als ‘Ellen Bottenheim-Niemer’ of ‘EBN’. De heer Bottenheim was een goede vriend van Joseph Luns: vandaar dat wij Luns op de linker foto bepaaldelijk naast de schilderes aantreffen, wanneer hij in 1968 een tentoonstelling van Ellen Bottenheim-Niemer in het Anne Frank-huis opent; te zien is verder haar bekende schilderij „Circus”. Op de rechter foto een zelfportret van haar. Inmiddels zijn zowel Ellen, haar drie ex-echtgenoten als Joseph Luns overleden.

De Stad en de Dichter                     (opgedragen aan de schilderes                     Ellen Bottenheim-Niemer). De dichter,      klankendronken troubadour, is hofnar van een schikgodin. De dichter kan een kleur bevruchten: zijn waanzin een fantoom verluchten doch:           de dichter heeft de stad getrouwd           de ijzerdreun van het Centraal Station           het klankconfetti van een carillon... De stad praalt als een grootvorstin hij tooide haar met lichtjuwelen met diademen van kantelen met bloembrocaat langs vondelvijvers met zuidertorenminaretten met jubelende klarinetten in de oercadans van bas.           maar steeds blijft Ellen.           Ellen is                     een van die spectaculaire prenten           plots passerend langs een ruit           zowel gracieus als cynisch           wereldwijs en vaag virginisch           met een ziel als bitter fruit.           Ellen is select en eenzaam           Ellen is een schilderes           trizofreen en bijna schaakbaar           soms pikant en bijna schaakbaar:           gevoel in een kristallen fles.           Zij werd gratievol geboren           in de oprechtheid van Gauguin           zonder patina of pose           met al het éclat de la rose           et la fraîcheur du jasmin. maar de dichter heeft de stad getrouwd: het is de grootsheid van zijn stad dat niemand haar ooit gans bezat dat niemand haar volledig kende dat niemand ooit haar lot bestemde de stad laat 1000 burgers sneven opdat één klanksonnet zal leven.           Ellen kan snel reageren:           flitsend,                schrander en gevat           maar ook sportief capituleren           na een geestvol schaak - en mat.           Ellen, in haar lange mouwen           wijd omzoomd met oude kant           kan elegant wat thee serveren           of charmant ten groet offreren           haar wat verstrooide, slanke hand.           Blikkend langs haar marterharen wimpers           peinst zij in haar smeulend vuur           en dan,                     ineens           die godvergeten glimlach           of die lichte heesheid in haar stem -           die zwerfblik in haar onrustogen           haar stemmingen als regenbogen           en dat eindeloos geduldig wachten                               in de regen                               bij een halte van de trem. De dichter is een zwerveling een Odysseus - een sterveling die immer op geluk blijft hopen maar nooit zijn dromen kan verkopen: een dwaallicht is zijn richtkompas.           en hij herinnert zich:           de sfeer van Ellen                               samen met een spaniel                               trampend door de natte hei -                               zwervend over stille wegen -                               talmend in een warme regen                               bij een oud hek                               langs een wei.                               Hoe fantastischer haar haren                               des te meer précair haar trouw                               en hoe exotischer                                    de oorsprong der gevaren                               zwevend in haar onwaarschijnlijk klare                               ogen,                               die van hardsteenblauw                               in extase plots verwaven                                    tot het schemerteer turquoise                               van een tijdloos kratermeer. Dit schrijft de dichter van de mens: beschutting lijkt zijn diepste wens de zwerftocht zijn bestemming. Het is der vrouwen diepste grief dat zij zijn ziel niet raken: hij heeft tevéle dingen lief en kan hen niet verzaken.                     Soms hoort hij eeuwen in een woord                     en tranen zijn kristallen;                     dan ziet hij Ellen                     in de knop gebroken                     in de tuin van macadam                     groot zijn glorieus verglijdend                     dronken op haar cakewalk rijdend                     brandend in haar eigen vlam:                     Ellen,                               wier sophistication                     droog is als een vroed vernis                     schreef sereen en vaag verdorven;                     wrang patijn, uit pijn verworven                     en een vleug verdoemenis.                     O, klokkenspel vol colorieten                     schaamvol spectrum vol van klank                     meer dan vrouw en altijd meisje                     parafrase op een oeroud wijsje                     onvangbaar als een wolkenbank... en de pleinen sidderen in neonprenten waarlangs de trem rijdt                     met zijn bruut HEEMAF.                                                             WWW

Hoorspelen... velen onder u weten dat dit een andere passie van mij is. Niet alleen geweldig leuk om naar te luisteren, maar ook om ze op te nemen. En dit laatste vereist een speciale aanpak, omdat een hoorspel iets is wat alleen „met de oren beleefd” kan worden; het visuele aspect ontbreekt. Aan de ene kant maakt het e.e.a. wat gemakkelijker, omdat je geen decors, bepaalde kleding, belichting enz. nodig hebt. De hoorspelacteur kan, bij wijze van spreken, gekleed in slechts een zwembroek en staande in een rommelhok een rol spelen waarin hij zogezegd als generaal, gekleed in gala-uniform, zijn manschappen toespreekt. Het beeld dat bij de ten gehore gebrachte scène hoort, vult de luisteraar zelf in gedachten in. Aan de andere kant is hoorspel-acteren vreselijk moeilijk, omdat de acteur/actrice alles moet doen met slechts zijn/haar stem. Iedere emotie en gemoedstoestand moet daarmee geloofwaardig vormgegeven worden. Degene die geen aanleg heeft voor deze kunst leest gewoon een tekst voor, degene die er iets meer van snapt, speelt niet onverdienstelijk een rol en de professional IS de persoon die hij of zij moet invullen. Daar zit ’m het verschil in. Zowel de microfoon als de luisteraars zijn op dit punt genadeloos. Als iemand die kunst niet goed verstaat, krijg je ongeveer een gelijksoortig effect als iemand die in een hoorspel verklaart op een Suzuki 750 te stappen om vervolgens een Solex weg te horen sputteren. De luisteraar PIKT dit eenvoudigweg niet omdat hij hier zonder pardon doorheen prikt. Het luistert (letterlijk) heel nauw. Dit tot zover over het uitvoeren van een hoorspel. Dan komen we op een ander punt: een boek bewerken tot hoorspel, zoals dat indertijd met enige Bob Evers-verhalen geschiedde. Voor zover wij dat kunnen nagaan, is dat met drie delen gebeurd: „Een overval in de lucht”, „De jacht op het koperen kanon” (VARA) en „Drie jongens en een caravan” (KRO). Van dit laatste boek (over de Caravan) wist ik de hand te leggen op het script van het allerlaatste deel. En hierin worden we meteen al iets gewaar over wat ik eerder aanhaalde i.v.m. „uitsluitend met de oren beleven”. Even ter illustratie: als iemand in een toneelstuk een pistool te voorschijn haalt, dan weet de toeschouwer meteen wat er aan de hand is. In een hoorspel zal iemand (ter verduidelijking) iets moeten roepen in de trant van „Wat moet dat met dat pistool?” De luisteraar kan immers niets zien en wordt op die manier op de hoogte gebracht van het feit dat iemand een pistool trekt. Bij het bewerken van een boek tot hoorspel loop je constant tegen dit soort kwesties aan. De dialogen zijn gewoon 1 op 1 over te nemen, maar dan komt datgene aan de orde wat door de alwetende verteller onder de aandacht wordt gebracht en onmisbaar is om de verdere verhaallijn te kunnen volgen. Deels is dat te ondervangen door de dialogen wat uit te breiden, maar met een hoop zaken lukt dat absoluut NIET, omdat die simpelweg niet in dialogen zijn onder te brengen. Daarvoor heeft men weer de „voice over” uitgevonden. Ter verduidelijking: iemand die tussen de gespeelde scènes wat achtergrondinformatie verschaft over wat er verder gebeurt. Ook daar zijn weer twee methodieken in: iemand die in het verdere stuk helemaal niet meer voorkomt en alleen het benodigde commentaar levert (Even voor de kenners: zoals de TROS het indertijd aanpakte met „Oorlog en vrede”) of één van de personen uit het stuk - meestal de hoofdpersoon - twee petten geven: die van medespeler EN voice over. (Dit laatste gebeurde weer in hoorspelen als „Ga zitten en sterf”, „Het vierde scalpel” en „Vijf dode oude dames”). Deze aanpak hanteerde men dus ook in „Drie jongens en een caravan”. Daar is het Arie die een rol speelt, maar ook als voice over de rol van de alwetende vertelinstantie overneemt, hetgeen in het script wordt aangeduid als „verhalend”. Voorbeeld:

Jan schoot een broek en short aan, draaide de sleutel van de buitendeur om en rolde die opzij. Beneden, onderaan het trapje, stond een kleine man, in een grijze streepjesbroek met een zwart jasje. Zijn schoenen waren glimmend gepoetst en over zijn arm hing een keurig opgerolde parapluie.

Verderop treedt hij weer als character op. Niks mis mee, want de luisteraar kan zo goed volgen waar het precies over gaat en hoe het allemaal verloopt zonder op een gegeven moment de draad kwijt te raken. Dan komen wij op een geheel ander punt en in deze context moet ik opmerken dat het buitengewoon jammer is dat er niet ook maar één minuut van de Bob Evers-hoorspelen uit de jaren ’50 bewaard is gebleven, omdat we daardoor tot in eeuwigheid moeten blijven raden hoe men het hoofd bood aan een ander aspect, nl. dat Bob een Amerikaan is. In een boek is het heel eenvoudig: als daarin bijvoorbeeld een Fin spreekt met een Arabier dan geeft dat niet zoveel problemen. Of er is een tolk aanwezig die duidelijk maakt wat er over en weer gezegd wordt, of beiden spreken Engels waardoor ze zich aan elkaar verstaanbaar kunnen maken. Kortom: de taalbarrière is op papier eenvoudig te overbruggen; de lezer volgt het gesprek zonder enige problemen. In de Bob Evers-verhalen wordt een enkele keer subtiel aangegeven dat Bob Engels spreekt door bijvoorbeeld een zin als: „Sure,” zei Bob op nadenkende toon, „bij ons in Amerika pakken ze dat heel anders aan.”

Maar een hoorspel bestaat uitsluitend uit gesproken tekst... En dan kun je slechts kiezen uit twee methodieken: iedereen gewoon Nederlands laten spreken. Dat klinkt wellicht onlogisch, maar er zijn heel veel voorbeelden van hoorspelen waarin een Fransman op vakantie is in Duitsland (om maar wat te noemen) en die aldaar een gesprek heeft met een Duitser zonder dat er iets van een verschil is te horen. Het gaat allemaal gewoon in het Nederlands. En daarnaast kan men kiezen voor een aanpak waarin de Engelssprekende persoon Nederlands spreekt met een Engels accent. Iedereen weet wel hoe dat dan ongeveer klinkt: zoals je dat kunt horen bij een Engelsman die al dertig jaar in Nederland woont en goed Nederlands spreekt, maar toch dat bepaalde accent behoudt. Dit zo aanpakken in een hoorspel houdt wel in dat het ook consequent moet worden volgehouden. Als iemand „jij” als „jai” uitspreekt om te accentueren dat hij of zij geen Nederlander van geboorte is, dan is het heel onwezenlijk als je die persoon op een onbewaakt moment ineens het Nederlandse „jij” hoort zeggen.
De vraag zal blijven: „Hoe loste men dat in de jaren ’50 op en hoe praatte Bob precies?” Wat dat aangaat, zou ik heel graag 1 minuutje uit de VARA-bewerking willen horen en 1 minuutje uit de KRO-versie van toen. Dat zal wel altijd een schone droom blijven, zodat we hier nooit een echt antwoord op zullen krijgen. Stiekem hoop ik op een revival van het fenomeen hoorspel: wie weet, komt men ooit zelfs (weer) op het idee om BE-verhalen tot hoorspel te bewerken.

In mijn werkkamer staat een grote boekenkast. In totaal zijn het bijna zestig planken, gevuld met het vele bedrukt papier dat ik in de loop van de jaren heb gekocht en gekregen. Vier planken in het bijzonder zijn me dierbaar. Op twee ervan staat mijn volledige Bob Evers-verzameling: de gebonden uitgaven (het overgrote deel met stofomslag), de geelrode pockets en een aantal boeken over de serie. De twee andere bevatten de complete verzameling jongensboeken die mijn opa heeft geschreven. Ja, inderdaad: mijn grootvader was ook een jongensboekenschrijver, net als Willem Waterman. Maar er zijn wel enkele opvallende verschillen.

Mijn opa (de vader van mijn moeder) heette Jac. van der Klei, werd geboren in 1879 en overleed in 1951. Hij was onderwijzer en schrijver: het eerste zowel op het Friese platteland als in de Amsterdamse Jordaan; het tweede hoofdzakelijk in de schoolvakanties. Hij schreef een dikke veertig boeken, voor het grootste deel uitgegeven door Kluitman in Alkmaar. Ik weet het niet, maar ik vermoed dat degene die wij in 2015 herdenken vanwege zijn honderdste geboortedag de Bob Evers-serie indertijd ook aan deze bekende, nog steeds bestaande uitgeverij van jeugdboeken heeft aangeboden. Die heeft dat aanbod vervolgens beleefd, maar beslist afgeslagen - en daar later torenhoge spijt van gekregen.

Weinig alliteraties bij mijn opa; hij doet het met titels als „Pietje Blank”, „Lief en leed van de Van Doorns”, „Goudhartje”, „Onder het linnen dak” en „Veendorper jongens”. Sommige boeken herlees ik net zo vaak als „Kabaal om een varkensleren koffer”. Het zijn verhalen over de strijd tussen arme, eerlijke en rijke, oneerlijke mensen, waarbij eerst de oneerlijke partij lijkt te winnen, maar waarin later de eerlijke partij toch zegeviert en de grootsheid heeft zich met de oneerlijke tegenstander te verzoenen. De passages waarin die verzoening plaatsvindt, staan boordevol zinsneden over „vochtige ogen” en „zacht geschrei”. Bij het lezen daarvan krijg ik zelf altijd tranen in mijn ogen. Ik weet dat ze eraan komen, die passages, maar het lukt me nooit ze helemaal droog door te komen. Nee, bij Bob Evers heb ik nooit last van opwellende waterlanders. Daar staat weer tegenover dat ik om de boeken van mijn grootvader nooit moet lachen - zelfs niet op de momenten dat hij leuk probeert te zijn.

Hoe „de jongens” van mijn opa eruit zien? Anders dan de Willem Waterman-avonturiers. Neem Pietje Blank, hoofdpersoon in het gelijknamige boek. We leren hem kennen als een zorgeloze, levenslustige jongen, niet vies van het uithalen van enig kattenkwaad. Daarbij heeft hij één nadeel: hij kan niet rennen. Zijn benen zijn te dun; er zitten geen stevige spieren aan. Knap lastig als je je snel uit de voeten moet maken - en dat moet hij regelmatig. Pietje is „hoofdman van de rooversbende van Wimpie Lodigijs”. Om die aanduiding moeten de meeste bewoners van zijn dorp Steendam lachen, maar enkelen krijgen er toch een benauwd gevoel van. Ten onrechte, want de streken van Pietje en zijn kornuiten (Wim, Louw, Dirk en Gijs) gaan niet verder dan het schrijven van een dreigende brief aan Koning Winter (als het maar niet wil vriezen), het plagen van de nieuwe politieagent (die heel wat te stellen heeft met „die dekselsche jongens”) en het ontvoeren van de kat van de notaris en daar 25.000 gulden losgeld voor vragen (die betaald wordt in de vorm van vijftig appels in een koffertje). Dat is toch wat anders dan de deviezen- en schilderijensmokkel of de diamantenroof waarmee Bob, Arie en Jan zich bezighouden.

Ook „als mens” waren Jac. van der Klei en Willem Waterman nogal verschillend. Met geld smijten, schulden hebben, geen belasting betalen, kroegen terroriseren, vrouwen versieren, het hoogste woord hebben - alle zaken waarin de Bob Evers-verwekker een ongeëvenaarde hoogte had bereikt waren mijn opa vreemd. Hij was een vriendelijke, maar ook bangige man, die in een permanente angst leefde dat iets of iemand het op zijn rieten dak had voorzien. Geen lucifer kon er in zijn huis worden afgestoken of hij riep: „Pas op het dak, zo komt er brand.” Elke deur was voorzien van een slot. ’s Avonds was hij een kwartier bezig om het huis inbraakvrij te maken. Wie ’s ochtends het ongeluk had als eerste beneden te komen liep zich te pletter op een eindeloze serie geblokkeerde doorgangen. De serre was vaak pas in de middag weer open.

Ik ben de enige Nederlander die zich bezighoudt met de Jac. van der Klei-kunde. Voor zover ik weet, heeft Willem Waterman geen kleinkinderen die zijn geestelijk erfgoed bewaren. Maar die heeft hij ook niet nodig; daar zorgen wij met z’n allen wel voor.

Wie de boeken van Willem leest, wordt regelmatig geconfronteerd met chaotische, maar vooral hilarische verwikkelingen. De heisa is vaak niet van de lucht. Er is echter één situatie aan te wijzen in zijn werk waarin je echt kunt spreken van een anticlimax. Daarvoor gaan we naar deel 27: „Kunstgrepen met kunstschatten”. Jan Prins krijgt aan boord van de „Roos van Dekama” een flinke uitbrander van kapitein Holdert als deze hoort dat de vader van Jan kolonel is. De kapitein wordt furieus en vraagt Jan wat zijn vader wel niet zou zeggen als hij zou horen dat zijn zoon probeerde te smokkelen. Arie merkt hierover later eenvoudig op dat Jan het natuurlijk weer helemaal verkeerd had aangepakt. Jan had volgens Arie moeten zeggen dat zijn vader ook smokkelaar was, want dan had de kapitein hooguit kunnen opmerken dat hij zijn zoon het vak maar slecht had geleerd. Ook dit is weer een staaltje van Roos-logica waarbij je jezelf op een gedachte betrapt in de trant van: „Hoe KOMT hij erop?” Maar dit even terzijde.
Wat verderop in het verhaal denkt Jan de angstige Lammers eveneens de les te lezen over de smokkelpraktijken. Als hij in deze context vraagt wat de vader van Lammers deed, schiet de man tegen iedere verwachting in compleet in de verdediging. Nu weet ik niet hoe het eenieder verging die voor de eerste keer in zijn leven deze scène las, maar ik werd meteen dodelijk nieuwsgierig naar wat er nou ineens gebeurde. De emoties lopen bij Lammers ongekend snel op. Zijn plotselinge felheid staat in schril contrast met zijn angstige houding zoals hij die tentoonspreidde voordat Jan over zijn vader begon. Een volle pagina wordt de lezer in het ongewisse gelaten over wat de oorzaak hiervoor kan zijn. Uiteindelijk valt het kwartje: de vader van Lammers was kolonel. Wat verwacht je dan als lezer? Daar kun je eindeloos over fantaseren. Mogelijk had Jan kunnen opmerken dat dit wel heel toevallig was omdat zijn eigen vader het zelfde beroep had; hij had zijn excuses kunnen aanbieden en verklaren dat het niet zijn bedoeling was om Lammers van streek of boos te maken, of kunnen vragen of het beroep van kolonel hem niks had geleken of dat hij het wel had gewild, maar dat hij er wellicht de capaciteiten niet voor had gehad... Nee, de passage wordt afgesloten met:

Toen ging Jan Prins koffie zetten. Dat was niet moeilijk, want in een muurkast waren een kraan, een wasbak, en een gasringetje, waarop gekookt kon worden.

Een ongelooflijke anticlimax. We worden niets gewaar omtrent hetgeen in Jans hoofd omgaat. De alwetende verteller laat gewoon in slechts twee zinnetjes weten dat hij zich naar de keuken begeeft om koffie te zetten. Desondanks proeven we, uit de manier waarop deze scène eindigt, werkelijk groot raffinement van de schrijver. We „zien” Jan Prins, compleet uit het veld geslagen, gedwee naar de keuken lopen. „Sprakeloos” en „verbluft” zijn begrippen die sfeer kleuren terwijl dat op geen enkele manier wordt benadrukt. Punt.
Nog even afgezien hiervan is het wederom een prachtig voorbeeld van de zoveelste keer dat Jan „op zijn snuit valt” als hij denkt eens een keer iets net zo aan te kunnen pakken als een ander, om vervolgens te ontdekken dat zijn „geleende strategie” totaal anders blijkt uit te pakken dan hij had ingeschat.

Deel zeven in een serie foto-impressies van de plaatsen van handeling van de Bob Evers-serie.
Van jongs af aan heeft de stad Casablanca een magische aantrekkingskracht gehad op Roger Schenk. Komt dat door het feit dat „Cnall-effecten in Casablanca” lange tijd het laatste deel uit de serie was? Of misschien juist door de geheimzinnigheid waarmee het tijdens Willems leven nooit verschenen deel 33 was omgeven? Of door de haast onmerkbare overgang van de Franse (vooral deel 32 en pakweg de eerste helft van deel 33) naar de Marokkaanse (ruwweg de tweede helft van deel 33) cultuur? Misschien wel door het door filmliefhebber Van der Heide volledig negeren van elke herinnering aan de weergaloze film „Casablanca” met Humphrey Bogart en Ingrid Bergman, of gewoon een combinatie van al die dingen? In elk geval zag Roger in het voorjaar van 2014 een lang gekoesterde droom in vervulling gaan: een bezoekje aan Casablanca, in de voetsporen van Jan, Bob en vooral Arie.
Het toeval - dat rare verschijnsel, dat volgens onze Grote Schrijver helemaal niet bestaat - wilde dat Roger nog geen maand na zijn thuiskomst uit Casablanca van Peter J. Muller, de voorzitter van het Bob Evers Genootschap, het originele typoscript van „Een zeegevecht met watervrees” (althans: het deel van Willy van der Heide) overhandigd kreeg.

Kaartje van Casablanca. De nummers 1 t/m 6 geven aan waar de foto’s hieronder zijn gemaakt.

Overnachten in Casablanca doe je natúúrlijk in Hôtel Transatlantique. Weliswaar niet in de kamer van Arie Roos of Bernhard Cnall (want de nummers 178 en 180 blijken niet te bestaan), maar kamer 108 komt toch aardig in de buurt. Let vooral ook eens op de kleur van de trottoirbanden voor het hotel! (1)

Het El Mansour Hotel (dat tegenwoordig trouwens Le Royal Mansour Meridien heet) ziet er een heel stuk duurder uit dan dat goeie, ouwe Transatlantique. En dat blijkt ook - nog steeds - te kloppen, alhoewel Transatlantique wel een stuk gezelliger is, precies zoals Arie Roos al vermoedde. Hoe dan ook, dit is de lobby van El Mansour, zoals we het maar blijven noemen, waarin we rond 18.00 uur anderhalf uur hebben gewacht tot de man met de wandelstok met witivoren knop zich wenste te vertonen, maar helaas. Dus hebben we ons koffertje met 100.000 dollar en onze Hell Snelzender maar zelf gehouden. (2)

Er drijft inderdaad van alles en nog wat in de haven van Casablanca. Een mens zou er spontaan watervrees van krijgen! Maar een rood-geel „pieremaggoggeltje daar beneden, met zijn hakkepoffer er achteraan” is dan weer wel helemaal in de beste Bob Evers-traditie. (3)

Zoals wij allemaal weten, was Piscine Orthlieb ooit het grootste zwembad ter wereld. Nadat het er in dit zoutwaterbad van 480 meter lang en 75 meter breed na de opening op 14 juli 1934 gemoedelijk aan toe ging en het bad door alle lagen van de bevolking werd gebruikt, zocht de blanke bovenlaag van de bevolking al snel zijn heil in diverse andere zwembaden langs de kust. In hoeverre Willy van der Heide op de hoogte was van deze gang van zaken, blijft giswerk; in de delen 32 en 33 wordt er niets over verteld. Het gevolg was dat Centre Balnéaire Georges Orhlieb een kwijnend bestaan leidde en eind jaren ’80 z’n deuren moest sluiten. Ervoor in de plaats kwam de Hassan II Moskee, het op twee na grootste religieuze bouwwerk te wereld, die op 30 augustus 1993 werd geopend en die gedeeltelijk boven het water van de Atlantische Oceaan is gebouwd; in de catacomben van de moskee wordt momenteel de laatste hand gelegd aan een hamam, een Turks bad, zodat er tenminste nog iets van de glorie van het aloude Orthlieb kan herleven. (4)

En dit is ’m dan: de „wereldberoemde” Boulevard Aïn Diab, die in werkelijkheid Boulevard de la Corniche heet en die vele kilometers lang is; de nummering ervan loopt inderdaad tot in de vier cijfers, maar voor de rest klopt er vrij weinig van Willy’s beschrijving: aan de zeekant van de boulevard zijn nauwelijks huizen en de bergen waarover hij het heeft, ontbreken geheel. (5)

Aan een foto van „Dolce Far Niente” op nummer 3649 van diezelfde boulevard kan ik jullie natuurlijk niet helpen, want zoals iedereen zwart op vergeeld heeft kunnen lezen, is de bungalow die Bernhard Cnall huurde, lang geleden ten prooi gevallen aan de vlammen. Soortgelijke bungalows, vaak achter witte muren, tref je echter in ruime mate aan, echter vooral aan de landzijde. In de tijd van „Cnall-effecten in Casablanca” en „Een zeegevecht met watervrees” waren satellietschotels overigens nog niet het belangrijkste attribuut van zo’n bungalow. (6)

Als extraatje het originele typoscript van „Een zeegevecht met watervrees”, met als bijlagen o.a. twee blaadjes waarop wijlen Willem W.W. enkele van zijn ideeën omtrent de afloop van deel 33 had geschreven resp. getypt, plus een informatieboekje van de PanAm over o.a. Marokko, waarin Willem enkele zinnen heeft onderstreept, die hij in „Cnall-effecten in Casablanca” vrijwel woordelijk heeft gebruikt, benevens een dienstregeling van diezelfde PanAm uit het jaar 1965. We weten nu in elk geval zeker in welk jaar Willem zijn deel van deel 33 heeft geschreven. Dies weet de redactie op dit moment exact wáár de in deze Nieuwsbrief al vaker gememoreerde Peter de Zwaan het stokje heeft overgenomen, maar heeft met de auteur afgesproken om dit (voorlopig) nog niet wereldkundig te maken. De mythe blijve voortleven!

Aan de ene kant wordt WWW, ons aller Willy van der Heide, altijd geassocieerd met de „jongensboeken” van de Bob Evers-serie. Vanzelfsprekend! Ik weet niet of Willem, zoals ik hem kende, gecharmeerd zou zijn van de rechtenhandel die nu plaatsvindt. Wel weet ik dat de meester nog tijdens zijn leven ervan verzekerd was dat de serie in het Engels zou verschijnen, en dat hij verguld was met de belangstelling van de Nederlandse filmer Jan Louter om de serie te verfilmen. Ik was bij die onderhandelingen aanwezig. Volgens mij een onmogelijk plan.
Aanpassen aan de tijd, zoals al eens gebeurd is in de tekst, met hier en daar rampzalige gevolgen? Kroeskoppen, negers - de woorden moeten in zijn tijd geplaatst worden. Ook Schotten kunnen aanstoot nemen, of de Belgische gendarmerie - maar leven we niet juist heden in een tijdperk waarin duidelijk moet worden dat wij, West-Europeanen, geen boodschap hebben aan gevoeligheden inzake ras of godsdienst van anderen, onszelf inbegrepen? De Beatles in plaats van de Glenn Miller Big Band of de muziek van Buck Clayton of Jerry Fuller? (Denk aan de merkwaardige naamsverwisseling van Jerry Miller in Jerry Fuller, omdat de muziek van de laatste luid uit de oude radio schalde vanuit de badkamer in Kresse’s huis te Humbeek, waar Jerry Miller/Fuller een warm bad neemt.) Of worden het streng historische films, met kleding en auto’s uit de jaren veertig en vijftig van de vorige eeuw? Me dunkt dat HBS-jongens uit die tijd nauwelijks passen in onze voorstelling van Jan, Bob en Arie.
Wat de heruitgave van de BE-boeken betreft, welke tekst gaat gebruikt worden? Er is in het verleden, met de uitgave van de pockets door De Eekhoorn, al veel geknoeid aan de oorspronkelijke tekst. Het Bob Evers Genootschap heeft altijd garant willen staan, en staat nog steeds garant, voor het bewaren en behoeden van de oorspronkelijke teksten! Als ware filologen: ad fontes! Het zou eigenlijk onze plicht zijn de oorspronkelijke loodgietsels te bemachtigen. Evenwel heeft het BEG problemen met de cash flow.
Van de andere kant had WWW beslist hogere aspiraties. Zoals ons welzeergeachte bestuurslid Coen van der Linden het heeft geformuleerd: „Hij wilde graag gezien worden als the grand old man van de Nederlandse literatuur.” Naar het voorbeeld van Hemingway, voor wie Waterman overigens weinig respect had: „Eerst beweren dat de belangrijkste opgave voor een schrijver is to survive, en dan een dubbelloops jachtgeweer in je mond zetten!” Willem was een survivor.
Op de titel van grand old man van de Nederlandse Literatuur (yek!) kon WWW natuurlijk geen aanspraak maken, behalve misschien met zijn oorlogsroman „Wie zei dat je in dezen tijd niet kon lachen?” (1942), door de pers doorgaans als „een fout boek” aangemerkt, maar dat is het allerminst! Of met het epische gedicht „De roof der Sabijnse maagden - een sous-realistisch proefstuk in klankkleur, ritme en plastiek”, Bosbespers, 1985², geïllustreerd door zijn vriend Flip van der Burgt. En hier wil ik niet vergeten de andere „oorlogsboeken”, zoals „Amerika filmt: een visie op Hollywood en op Hollywood’s wonderlijke werkwijzen” uit 1944, nog steeds kostelijke lectuur, waarvan veel is terechtgekomen in BE 19, „Vreemd krakeel in Californië”; en natuurlijk „De kruistocht van Generaal Taillehaeck” (1942), waarin Waterman uitlegt hoe slecht het Nederlandse Leger (per fiets naar de Grebbeberg) was uitgerust tijdens de mobilisatie. Al deze boeken zijn bij de Waterman-liefhebber natuurlijk bekend.

Wat mijzelf betreft - ik heb dit reeds eerder prijsgegeven - heeft WWW wel degelijk invloed op mij gehad, in de rol van oude veteraan der literatuur (niet de vaderlandse), die een jonkie nog wat kon bijbrengen. Faulkner moest ik lezen (las ik al), Michael Arlen („The Green Hat”, 1924) heeft Willem mij aangereikt, zoals de boeken over en niet van Scott Fitzgerald: van Sheila Graham: „The Education Of A Woman” (1958, het jaar daarop verfilmd): zij was de vrouw die Scott in zijn laatste, hoogst ongelukkige levensdagen, heeft bijgestaan, of de reminiscenties van Tony Buttitta, „After The Good Gay Times” (1974). Op een enkele foto van het BEG kun je de boekenkast van Willem op zijn adres in Den Haag zien (koperen plaat aan de deur: „Prae-adviseur voor psychiatrie” - louter een middel om vrouwen te lokken? Nee, Waterman was, net als Simenon of, waarom niet, James Joyce, zeer belezen in Freud en met name Jung, en in mijn ogen begiftigd met een diep psychologisch inzicht - behalve in zichzelf misschien): die boekenkast was volgepakt met Penguins en Pelicans, afgezien van de „Encyclopedia Britannica” en de psychologische handboeken.
Ook in psychologische zin viel er derhalve veel van Waterman te leren.
Vervolgens zijn technisch inzicht en de „padvinder-achtige” bereidheid problemen, ook van anderen, op te lossen. Ik herinner mij een woeste tocht in een sneeuwjacht in de Ardennen. In mijn eerste DS waren we op de terugreis, in één ruk, van Bellagio naar Amsterdam, toen de ruitenwissers het begaven. Dat wil zeggen het motortje dat de ruitenwissers aandrijft. Terwijl we bleven rijden (Meijsing stopt nooit) rukte Willem het handschoenenkastje open, stootte met zijn vuist door de dunne voering heen, en sloeg toen handmatig de ruitenwissers heen en weer, tot zijn knokkels bloedden.

Waar ik heen wil, zijn enkele schrijftips, die ik niet mondeling van Waterman kreeg uitgelegd, maar die men overal kan vinden in de BE-boeken. Ik noem er drie.

1.)

De lichte toets waarmee soms de Almachtige Verteller in de persoon van Willy van der Heide wordt opgevoerd, alsof de jongens hun avonturen later aan de schrijver vertellen: „‘Kijk eens, meneer van der Heide,’ vertelde Arie mij later...” passim. Hiermee wordt een distantie gecreëerd die het waarheidsgehalte van de gebeurtenissen verhoogt, en tegelijk wordt de band met de lezer aangehaald, alsof die persoonlijk bij het vertellen van de vertelling aanwezig is.

2.)

Het herschrijven van eenzelfde gebeurtenis of liever scène, op eenzelfde tijdstip en locatie, maar gezien door de ogen van een ander personage. „Als ik, de teboeksteller van deze belevenissen, dit verhaal goed wil navertellen [cursivering van mij], moet ik nu allereerst overspringen naar de activiteiten van de dikke Arie Roos…” Daarnaast het schuiven met de tijd, voorwaarts en terug, in eenzelfde situatie of scène. Het duidelijkst gebeurt dit in „Bombarie om een Bunker”, weer rondom het huis van Kresse in Humbeek, een boek waarin de voortgang van het verhaal wordt stilgelegd, en dat streng beantwoordt aan de drie-eenheid van tijd, locatie en scène; er gebeurt eigenlijk niks in dit boek (betreffende het grotere verhaal van het drieluik; de tijd wordt stilgezet, en alle actie beperkt zich tot het huis van Kresse - in het huis, om het huis, buiten het huis, tot de apotheose van het affikken van Kresse’s huis. Deze truc zien we ook bij voorbeeld wanneer de eigenaar van Woonschip Roussalka (de echte naam van een vriend van Waterman) met zijn motorfiets op pad gaat in „Een klopjacht op een Kapitein”.

3.)

Misschien is de belangrijkste tip wel: de afwisseling van scènes (en Willy van der Heide is machtig goed in het langzaam opbouwen en naar een hoogtepunt voeren van een ingewikkelde en uitgebreide scène) met verhalende tekst, of dialogen vol overwegingen. Kort gezegd: je kunt (moet) schrijven in scènes of in lopende tekst. Scènes bestaan uit een treffen van verschillende personages in stilstaande tegenwoordige tijd. In de lopende tekst wordt het verhaal of de plot uitgebeeld in een tijdlijn.

Ik hoop dat de lezer mij nog kan volgen. Voor mijzelf zijn dit geweldige tools of gereedschappen voor het schrijven.

Mag ik tot slot toevoegen dat Willem, behalve leermeester en door ons gevierde auteur van de Bob Evers-boeken en de andere boeken (ik vergat nog te vertellen dat Willem ver gevorderd was met een „systematisch woordenboek” - ik ken slechts één ander voorbeeld: „Het juiste woord” van Professor L. Brouwers, s.j. - waarvan ik het typoscript heb ingezien: waar is dat nooit gepubliceerde boek gebleven, Paul?) in de eerste plaats voor mij een goede, zeer goede vriend is geweest. We gingen op voet van gelijkheid en vertrouwelijkheid met elkaar om, hebben eindeloos met elkaar gesproken (nooit over de Bob Evers-boeken - dat was voor hem geen onderwerp), hebben samen reizen gemaakt en avonturen beleefd, ook tragische, en afgezien van de literaire tenvoorbeeldstelling heb ik vooral veel van Willem geleerd aangaande „de dingen des levens”, als u begrijpt wat ik bedoel.